Het Westerkwartier is een regio met een rijke geschiedenis, die zichtbaar en voelbaar is in het landschap. Van de kleischil in het noorden, met zijn dijken en wierden, tot de veengebieden en de houtsingels in het zuiden - elk stukje vertelt een eigen verhaal. Dit landschap is gevormd door de natuur én door eeuwenlange menselijke invloed, vanaf de prehistorie tot de ingrepen van nu.

Dynamisch en toegankelijk document
In opdracht van de gemeente Westerkwartier werken we aan een landschapsbiografie: een dynamisch en toegankelijk document dat de unieke landschapsontwikkeling in kaart brengt. Deze landschapsbiografie is niet
alleen een bron van kennis, maar ook een inspiratiebron voor bewoners, beleidsmakers en liefhebbers van het landschap. We brengen de geschiedenis in beeld en kijken ook vooruit: hoe kunnen we het landschap blijven koesteren en ontwikkelen? De landschapsbiografie biedt handvatten voor visievorming en beleid en nodigt uit tot nieuwe initiatieven. Zo verbinden we verleden, heden en toekomst, en laten we het landschap spreken.

Nynke van der Laan werkte aan de landschapsbiografie 

Ontdekkingstocht
Nynke van der Laan, projectmedewerker met een focus op landschap en cultuurhistorie, is één van de schrijvers van de landschapsbiografie. Nynke: “Het meeschrijven aan de landschapsbiografie is voor mij een waardevolle ervaring. Niet alleen omdat ik landschapsgeschiedenis heb gestudeerd, maar ook vanwege mijn persoonlijke band met het gebied. Mijn vader en die kant van de familie komen namelijk uit het Zuidelijk Westerkwartier. Zelf kom ik uit een aangrenzende gemeente, aan de andere kant van de provinciegrens—een gemeente met landschappelijke overeenkomsten met het landschap van het Zuidelijk Westerkwartier zoals een beekdallandschap, middeleeuwse agrarische veenontginningen en de duidelijke sporen die zijn ontstaan door de turfwinning. Ondanks een aantal landschappelijke overeenkomsten voelt dit onderzoek toch als een ontdekkingstocht. Door het speuren naar bronnen en het schrijven leer ik, naast meer over het landschap van het Westerkwartier, dus ook een beetje over mijn eigen familiegeschiedenis. Zo stuitte ik tijdens mijn onderzoek bijvoorbeeld op foto’s van het ouderlijk huis van mijn vade —een huis dat inmiddels helaas niet meer bestaat. Maar bijvoorbeeld ook foto’s van mijn overgrootopa en zijn broers op hun werk. Ik vind het mooi dat ik mijn vaardigheden in het doen van landschapshistorisch onderzoek in kan zetten voor dit project, terwijl ik tegelijkertijd meer verbinding met mijn familie en het Westerkwartier krijg.”

Samen weten we meer
Bewoners en gebruikers spelen een belangrijke rol in de ontwikkeling van het landschap. Om beter inzicht te krijgen in de betekenis van natuur, landschap en erfgoed voor hen, organiseerden we eind januari een inloopavond voor bewoners en gebiedspartijen. Tijdens deze bijeenkomst hoorden we ontzettend veel waardevolle verhalen over hún landschap. Deze verhalen hebben we vervolgens zo goed mogelijk verwerkt.

Bewonersavond 28 januari 2025.

Het Westerkwartier in twee delen
De landschapsbiografie van het Westerkwartier biedt een helder overzicht van de geologische en historische ontwikkeling van het gebied. We beginnen de biografie met de ondergrond en het natuurlijke landschap, waarbij we
onder andere de invloed van de verschillende ijstijden bespreken. Deze onderdelen vormen de basis van een gebied. Vervolgens komt het Holoceen aan bod, het geologische tijdvak van 11.700 jaar geleden tot nu. In het holoceen verschuift de focus naar de invloed van de mens op het landschap. Vanwege de aanzienlijke landschappelijke verschillen splitsen we het Westerkwartier op in twee delen: het Noordelijk en het Zuidelijk Westerkwartier, vanwege de aanzienlijke landschappelijke verschillen.

In het noorden ontstaat vanaf 600 v. Chr. het wierdenlandschap. Wierden zijn kunstmatig opgeworpen heuvels die bij hoogwater droog bleven, in een tijd zonder dijken. De biografie gaat dieper in op de bewoning, landbouw en handel in dit gebied. Het dijkenlandschap volgt daarop. Door de aanleg van dijken, verloren wierden hun functie van de eerste zeedijken. Verder belichten we de uitwateringssluizen en de rol van het klooster van Aduard in de dijkontwikkeling. 

Op de hoogtekaarten zijn sommige wierden nog duidelijk zichtbaar, in dit geval Niehove (rood = hoog, groen = lage ligging).

In het Zuidelijk Westerkwartier ligt de nadruk aanvankelijk op het veenontginningslandschap. In de middeleeuwen trokken kolonisten via rivieren zoals de Oude Riet het gebied in, om het veenlandschap te ontginnen voor nieuwe landbouwgrond. Door de inklinking en oxidatie van het veen ontstond wateroverlast, wat de kolonisten dwong verder het gebied in te trekken. Dit leidde tot de karakteristieke langgerekte kavels die het landschap van het Zuidelijk Westerkwartier nog steeds kenmerken. Hier ontstond ook het wegdorpenlandschap met de houtsingels. Elzenbomen rijzen hier op uit de ontginningssloten.

Petgaten bij Niebert. (foto: Stella Dekker) 

Ook de lage gebieden tussen de zandruggen, die voornamelijk in gebruik waren als hooiland zijn hier kenmerkend. Tot slot komt het veenkoloniale landschap aan bod, waarin de turfwinning een belangrijke rol speelt, evenals de invloed van de familie van Ewsum en de opkomst van vaarten en wijken. In dit hoofdstuk wordt ook de laagveenwinning besproken, die leidde tot de
vorming van petgaten.

    

Al op oude kaarten is de wijkenstructuur te zien zoals hier ten zuiden van de Evertswijk bij Zevenhuizen.
(bron: Groninger Archieven, Vervaardigd:1707)

Een voortdurend groeiende schat aan gebiedskennis
De landschapsbiografie wordt uiteindelijk vormgegeven als een toegankelijk en bruikbaar digitaal bestand, dat
online kan worden gelezen en gedownload. Daarnaast krijgt de biografie een interactieve vorm via een ArcGIS Hub—een online platform waarmee informatie op een publieksvriendelijke manier wordt gedeeld. Hier kunnen geïnteresseerden zelf hun weg door het landschap bepalen, met kaarten, historische beelden en landschapsverhalen
als leidraad. De ArcGIS Hub is meer dan een digitale leesomgeving; het is ook een platform voor samenwerking en kennisdeling. Naast de gemeente kunnen bewoners en andere geïnteresseerden hier zelf beeldmateriaal en verhalen op locatieniveau toevoegen. Zo ontstaat een voortdurend groeiende schat aan gebiedskennis, waarin historisch beeldmateriaal, landschapsbepalende elementen en bijzondere pareltjes worden verzameld en zichtbaar gemaakt.

Naar verwachting is de landschapsbiografie in juni klaar. Houd hiervoor onze website in de gaten.