Landschapsbeheer Groningen heeft afgelopen tijd gewerkt aan de herinrichting van het kerkeiland Spijk. Collega Georgine vertelt over dit project:

Nu de Andreaskerk zo mooi is gerestaureerd, is ook het terrein om de kerk, het “kerkeiland”, aan de beurt. Het kerkeiland is, net als de kerk zelf, een rijksmonument. Dat betekent dat zowel het gebouw als de omgeving daarvan van hele hoge cultuurhistorische waarden zijn. Ook de ligging van de kerk, in het centrum van de oorspronkelijke wierde is bijzonder. De wierde is namelijk van hoge archeologische waarde. Samen met de bewoners van Spijk, de eigenaar Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) en de gemeente Eemsdelta maken we een plan voor de herinrichting. Maar op een plek met zoveel historische waarde veranderen we natuurlijk niet zomaar iets. Daarom voerden we eerst een uitgebreid tuinhistorisch onderzoek uit.

Tuinhistorisch onderzoek

Om een goed plan voor de herinrichting van het kerkeiland te kunnen maken is eerst een duidelijk beeld nodig van de historische waarden die er op het terrein aanwezig zijn. Ook zorgt het onderzoek ervoor dat het gebied in de toekomst beter kan worden onderhouden en beschermd.

Bij het opstellen van dit onderzoek hebben we meerdere sporen bewandeld om de juiste informatie over de geschiedenis van het kerkeiland boven water te krijgen. We begonnen met een gebiedsbezoek. We zagen hoe het eiland er nu bij ligt en welke sporen uit het verleden er nog aanwezig zijn. Daar hebben we ook de bewoners van Spijk bij betrokken. Door gesprekken hadden we al heel wat verhalen “van vroeger” gehoord. Na een paar oproepen in de lokale media kregen we nog veel meer interessante informatie. Deze verhalen samen vormen de “oral history” van het onderzoek. Zo hoorden we mooie verhalen van het schaatsen op de ringgracht, kregen we een goed overzicht van de oude graven en kwam de oude, nu verdwenen, brug veelvuldig in de verhalen voor. Ook kregen we wat mooie boekjes toegestuurd, een oud poëziealbum, oude foto’s en een schoolwerkstuk van een vroegere bewoner. De geschiedenis kwam zowel voor ons als voor de bewoners helemaal tot leven!

Hierna doken we de Groninger Archieven in voor archiefwerk. Daar, en ook op de Beeldbank Groningen, hebben we heel wat informatie op kunnen halen. Vaak vonden we in de gegevens weer verwijzingen naar andere interessante bronnen.

Een paar mooie ontdekkingen

Door het onderzoek zijn we veel te weten gekomen. Zo ontdekten we dat de grafstenen die links en rechts van de kerktoren liggen daar oorspronkelijk niet lagen. Ze zijn daar na het opruimen van het kerkeiland en de restauratie van de kerk in de jaren ’70 van de vorige eeuw terecht gekomen. Door onderzoek weten we nu aan wie die stenen toebehoorden en van sommige stenen weten we nu ook waar ze oorspronkelijk gelegen hebben. Bij de herinrichting van het eiland gaan we hier rekening mee houden.

Een ander voorbeeld zijn de binnen- en buitenrij van lindebomen langs de gracht. In de loop van de geschiedenis stond zowel langs ’t Lough als op het kerkeiland een ring van lindebomen langs de gracht. Net als nu. Maar er zijn ook tijden geweest dat er bomen verdwenen. Bomen waren een investering. Als ze groot genoeg waren kon het hout verkocht worden, zodat de kerk daar inkomsten van had. Tijdens de oorlog waren ze waarschijnlijk nodig om de kachel te laten branden. Maar na het kappen zijn er altijd weer nieuwe bomen geplant.

Ook een bijzondere ontdekking is dat aan het begin van de 20^e eeuw het dorp Spijk rondom de kerk een heuse slingertuin had! Vanwege een nieuwe wet in de negentiende eeuw mocht niet meer begraven worden op het kerkhof. In die tijd kwam het juist in de mode om tuinen aan te leggen in Engelse landschapsstijl. In Groningen werd deze stijl, door de slingerende paadjes van de tuin, een slingertuin genoemd. Men heeft destijds de begraafplaats volgens deze stijl opnieuw ingericht, zodat iedereen uit het dorp zich kon verpozen in de romantisch aangelegde tuin rondom de kerk. Dit is heel uniek, want bij de meeste kerken bleef de ruimte rondom de kerk gewoon een begraafplaats, ook al werd er meestal niet meer begraven.

Wensen inventariseren

Door bewonersavonden, gesprekken met de SOGK  en de gemeente haalden we de wensen voor de herinrichting van het eiland op: een toegankelijke tuin, het liefst met slingerende paden en veel bloemen. Waar ruimte is voor een fair (markt). En de verdwenen brug weer terug op haar plek.

Van onderzoek, naar ontwerp naar uitvoering

Dankzij het tuinhistorisch onderzoek hebben we een plan kunnen maken voor het kerkeiland waarin zowel de waardevolle cultuurhistorische elementen als de wensen op een juiste manier zijn meegenomen. Het zal een mooie kerktuin worden waar weer in gewandeld kan worden. Vanaf het voorjaar tot laat in de zomer staat er altijd iets in bloei en er is plaats om even te gaan zitten. En met een beetje geluk komt de oude brug ook weer terug!

We hebben het hele traject van begin tot eind begeleid. Vanaf de allereerste gesprekken met bewoners, gemeente en opdrachtgevers, de onderzoeken en ontwerpsessies, de afstemmingen met de officiële instanties, ondersteuning bij een pitch en subsidieaanvragen en het uitwerken van een inrichtingsplan waar iedereen zich in kan vinden. Op dit moment zitten we in het laatste stukje van het proces; het plan zit in de vergunningsprocedure. Als de vergunning onherroepelijk is, kunnen we met de uitvoering van het plan beginnen.

Dit is nu zo’n project waar mijn hart voor cultuurhistorie sneller van gaat kloppen. We kunnen niet wachten om dit mooie project uit te voeren!