Tussen wierden en weiden, in het uitgestrekte Groningse landschap, rijzen ze op als markante punten van eeuwenoud erfgoed: kerken, kerkhoven en begraafplaatsen. Veel van deze plekken zijn kleine oases van rust, omzoomd door oude bomen en hagen. Ze dragen de verhalen van generaties Groningers die hier leefden, werkten en werden begraven. Steeds vaker raken deze bijzondere plekken in verval. Met het nieuwe project Kerken in het Groen wil Landschapsbeheer Groningen in de komende jaren samen met Stichting Groninger Kerken daar verandering in brengen.

Een vergeten stuk erfgoed

Historische kerkhoven en begraafplaatsen zijn niet zomaar plekken van rouw of religie. Ze zijn levend erfgoed. Letterlijk, want ze zijn ook waardevolle stukjes natuur. Doordat het onderhoud vaak extensief gebeurt, dus natuurlijker en met weinig bemesting of snoei, ontstaat een verrassend hoge biodiversiteit. Mussen, uilen en vleermuizen vinden er beschutting en tussen de graven bloeien zeldzame planten. Toch staan veel van deze groene rustpunten onder druk. De tijden waarin elk dorp nog actief zijn kerkhof beheerde, zijn voorbij. Door het verdwijnen van de gebruiksfunctie en een gebrek aan geld en kennis raakt het onderhoud achterop. Grafmonumenten
verzakken, paden verdwijnen, hagen verwilderen. En als er niets gebeurt, verdwijnt niet alleen een stukje geschiedenis, maar ook een belangrijk element van het Groningse landschap.

Projectleider Annelies Groenestein ziet daarin juist een kans: “Wat mij raakt, is dat deze plekken hun schoonheid juist ontlenen aan dat romantische verval, een term afkomstig van Groninger Kerken. We willen het verval niet wegpoetsen, maar respectvol herstellen, met oog voor historie én natuur. Een zerk waarvan aan één kant korstmossen groeien, maken we niet helemaal schoon. Die laten we bijvoorbeeld zitten, omdat dat ook een verhaal vertelt.”

Projectleider Annelies Groenestein 

Een integrale aanpak: de kerkbiotoop

Kerken in het Groen pakt het herstel van historische kerkterreinen en begraafplaatsen aan op een manier die verder gaat dan losse ingrepen. “Centraal in het project staat de ontwikkeling van de kerkbiotoopmethodiek. Dat is een integrale benadering waarin kerk, kerkhof en de directe omgeving als één geheel worden gezien. Een
kerkbiotoop omvat niet alleen het terrein zelf, maar ook zichtlijnen, lanen, oude muren, bomenrijen en de relatie met het omliggende landschap. Als je de omgeving beschermt, bescherm je ook de betekenis van de plek.” Die samenhang wordt straks digitaal vastgelegd, zodat eigenaren, gemeenten en beleidsmakers beter weten hoe ze met deze gebieden kunnen omgaan. Zo ontstaat een aanpak die erfgoed én natuur duurzaam verbindt.

Vijf locaties als voorbeeld

Binnen Kerken in het Groen worden vijf historische kerkterreinen in bezit van Groninger Kerken hersteld. Op elke locatie wordt zorgvuldig onderzocht wat er nodig is. Een cultuurhistorisch en archeologisch onderzoek, een ecologische QuickScan, een herstelplan met ontwerp, vergunningstoets en beheeradvies vormen de basis. Daarna volgt de uitvoering door onze Buitendienst samen met lokale vrijwilligers, want juist de betrokkenheid van de omgeving is essentieel voor een duurzaam resultaat dat door onderhoud en beheer wordt geborgd. De werkzaamheden variëren van het herstellen van hekwerken, metselwerk en grafzerken tot het aanplanten van streekeigen beplanting en het verbeteren van leefgebieden voor karakteristieke soorten zoals uilen, vleermuizen en bijen.

Daarbij wordt voortgebouwd op eerdere projecten zoals Biodiversiteit op Kerkhoven. In plaatsen als Sint Annen, Adorp en Winsum zijn baarhuisjes hersteld, graven opgeknapt en monumentale bomen behouden. Die praktijkvoorbeelden laten zien dat zorgvuldig beheer niet alleen erfgoed redt, maar ook de biodiversiteit versterkt.
“Wat dit project bijzonder maakt, is dat we iets gaan doen wat nog nooit eerder is gebeurd: we ontwerpen een methode, vanuit de Omgevingswet ingegeven en door de provincie Groningen geïnitieerd, om de hele omgeving van kerken en begraafplaatsen in kaart te brengen. Daarmee leggen we de basis om deze plekken ook beleidsmatig te beschermen.”

Vrijwilligers als dragers van erfgoed

Een belangrijk onderdeel van het project is de oprichting van een erfgoedbrigade: een groep enthousiaste vrijwilligers die door Landschapsbeheer Groningen wordt opgeleid en begeleid om kerkterreinen te onderhouden.

Verbondenheid met het landschap

De kracht van Kerken in het Groen zit niet alleen in herstel en onderzoek, maar vooral in het opnieuw verbinden van mensen met hun omgeving. Kerkterreinen
vertellen immers het verhaal van het dorp, van geboorte, leven en dood, en van continuïteit in een veranderend landschap. Annelies voelt dat ook persoonlijk: “Wanneer je over een historisch kerkhof loopt, ervaar je de rust en het besef van tijd. Ik was onlangs in Wittewierum, bij een prachtig kerkje op een wierde. Daar voel je echt
de eeuwen onder je voeten. Zo’n plek nodigt uit om even stil te staan en te reflecteren. Dat raakt mij enorm. We hopen dat elk dorp straks weer trots kan zijn op zijn historische kerkterrein of begraafplaats. Een plek waar je kan stilstaan, wandelen, leren of gewoon genieten van het groen. In een tijd waarin veel verandert, bieden deze
plekken iets zeldzaams: rust en betekenis die de eeuwen overstijgt.”

Een toekomst vol leven

Het project Kerken in het Groen heeft als doel dat de resultaten niet alleen zichtbaar zijn in de opgeknapte terreinen, maar ook in beleid, kennis en draagvlak. De ambitie is helder: elk historische begraafplaats en kerkterrein in Groningen moet worden gezien als een volwaardig onderdeel van het landschap, een plek waar cultuurhistorie, natuur en gemeenschap elkaar versterken. Of, zoals wij het in het projectplan samenvatten: “We willen dat elk dorp zijn historische kerkterrein weer ziet als het groene hart van de gemeenschap.

Dit project komt tot stand dankzij financiering van Groninger Kerken, het Cultuurfonds en Provincie Groningen.